[Anonimno]

MUSLIMANI I HEMIJA

AUTOR: Dr. Ragib es-Serdžani

Prije islamske civilizacije hemija nije bila ništa više od neuspjelih pokušaja da se jeftini metali pretvore u zlato ili srebro. U tim pokušajima oslanjalo se na razum i logičko rezonovanje, a ne na naučnu metodu zasnovanu na eksperimentu i opservaciji.

Hemija je ostala u takvom stanju sve dok se nisu pojavili učenjaci iz reda muslimana koji su postavili preciznu naučnu metodu. Dakle, u procesu dolaska do naučnih činjenica u ovoj nauci koristili su naučni eksperiment, zapažanje i razum. Tako je nastala nauka o hemiji sa svim pravilima i osnovama.

Džabir ibn Hajjan (umro 200. h.g. / 715. god.) bio je prvi učenjak koji je utemeljio ovu nauku, tako da je ova nauka vijekovima u Evropi bila poznata kao ‘'vještina Džabira’’. Džabir je uveo eksperiment kao temelj istraživanja i smatra se prvim koji je naučni laboratorijski eksperiment učinio dijelom naučne metodologije istraživanja. Dakle, on je bio prvi učenjak koji je u istraživanje uveo eksperiment i preciznost u opservaciji, na kojima se temelji eksperimentalna metoda istraživanja.

Will Durant je rekao: “Skoro da bi se moglo reći da su muslimani izumili hemiju kao jednu od nauka. Jer muslimani su uveli preciznu opservaciju i naučni eksperiment i brigu o nadgledanju rezultata na polju u kojem su se Grci – shodno onom što znamo – ograničili na industrijsko iskustvo i nejasne pretpostavke. Muslimani su izumili ‘alembik’ (kotao za destilaciju, ova riječ je arapskog porijekla i koristi se u našem jeziku) i ovako ga nazvali. Analizirali su, hemijskom analizom, bezbroj materija i napisali su knjige o raznim vrstama kamena. Napravili su razliku između kiselina i alkalija (alkalija je riječ arapskog porijekla, to je baza, lužina koja se rastvara u vodi) i istražili su materije koje im naginju.” (Kissatul-hadara, 13/187)

Džabir ibn Hajjan neosporno se smatra utemeljiteljem ove nauke i on je najpoznatiji učenjak musliman koji se bavio istraživanjima u ovoj oblasti. Napisao je mnoge knjige od kojih su mnoge prevedene na latinski. Te knjige su dugo vremena ostale najpovjerljiviji izvor za hemiju. Sadržavale su mnogo hemijskih sastava koji prije nisu bili poznati. To je razlog zašto su njegove knjige postale predmet istraživanja poznatih zapadnih učenjaka, kao što su: Kup, Berthollet, Kraus i Holmyard koji je prema njemu pravedno postupio i stavio ga na vrh hemičara. Holmyard je uklonio sumnje oko Džabira koje su iznijeli nepravedni učenjaci. Sarton je smatrao da je Džabirovo djelovanje označilo početak jednog novog perioda u islamskoj civilizaciji.

Er-Razi (preselio 311. h.g – 923. god.) je proučavao knjige Džabira ibn Hajjana i svojim radom dao veliki doprinos hemiji. U uvodu svoje knjige ‘'Tajna tajni'’ (Sirrul-esrar), Er-Razi kaže: “U ovoj knjizi pojasnio sam što su pisali stari filozofi Dimus, Hermes, Aristotel i što je pisao Halid ibn Jezid i moj učitelj Džabir ibn Hajjan. Ali, knjiga također sadrži i neke dodatke koji su potpuno novi. Moja knjiga sadrži znanje o tri glavna ogranka: o lijekovima, instrumentima i eksperimentima.” (Prenoseći od Alije b. Abdullaha iz Ravaiul-hadaratil-arabijjetil-islamijjeti fil-ulum, str. 277)

Općenito gledajući, muslimani su otkrili najvažnije osnove hemije. Neki od njihovih najvažnijih izuma su: nitrična kiselina (srebreni premaz), sulfurična kiselina, hidrocijanična kiselina (premaz prije pozlate), srebreni nitrat, živin hlorid, kalij-karbonat, natrij-karbonat, željezni sulfid. Otkrili su: alkohol, potašu, amonijak, arsen, antimon i alkaloide. Ovaj naziv za alkaloide u drugim jezicima se koristi u izvornom arapskom obliku ‘'alkali’’. (Vidjeti: Donald R. Hill, Nauke i tehnika u islamskoj civilizaciji, prijevod na arapski Ahmed Fuad Baša, str. 126-120)

Oni su ovu nauku koristili za medicinske tretmane i proizvodnju lijekova. Bili su prvi koji su proširili sintezu lijekova i metalnih preparata, rafinaciju metala. Također su bili prvi koji su raširili razne sastojke i otkrića koja su osnova mnogim modernim proizvodima, kao što su: sapun, papir, svila, bojilo, eksploziv, štavljenje kože, ekstrakcija mirisa za parfem, proizvodnja čelika, struganje metala…

U svom eksperimentiranju oslanjali su se na razne instrumente i hemijska sredstva, kao što su: kotao za destilaciju i vaga koja je bila veoma bitna za ustanovljavanje srazmjera između materija i težine. (Vidjeti: Muhammed Sadik Afifi, Tetavvurul-fikril-ilmijji indel-muslimine, str. 159)